تغییر موازنه قدرت جهانی و چالش دلار با گسترش بریکس

سازمان «بریکس» که در ابتدا متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی بود، در ماه‌های اخیر دستخوش تغییرات چشمگیری شده است. در آگوست ۲۰۲۳، این گروه از شش کشور آرژانتین، مصر، اتیوپی، ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای عضویت دعوت کرد. تا ژانویه ۲۰۲۴، ایران، مصر، اتیوپی و امارات متحده عربی به طور رسمی به این گروه پیوستند، اما عربستان سعودی و آرژانتین مسیرهای متفاوتی را در پیش گرفتند.

عربستان سعودی با وجود دریافت دعوت‌نامه، رویکردی محتاطانه در پیش گرفته و تا فوریه ۲۰۲۵ هنوز عضویت خود را رسمی نکرده است. این رویکرد نشان‌دهنده ملاحظات استراتژیک این کشور برای ایجاد توازن بین روابط خود با کشورهای غربی و اعضای بریکس است.

در مقابل، آرژانتین تغییر سیاست قابل توجهی را تجربه کرد. این کشور که در ابتدا برای پیوستن به عنوان عضو کامل در ژانویه ۲۰۲۴ دعوت شده بود، پس از روی کار آمدن «خاویر میلی» به عنوان رئیس‌جمهور در نوامبر ۲۰۲۳، تصمیم خود را بازنگری کرد. آرژانتین با اشاره به تغییر اولویت‌های سیاست خارجی خود، در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۳، تنها چند روز پیش از اجرایی شدن عضویتش، رسماً از روند عضویت در بریکس خارج شد.

شبکه شرکای بریکس و تمرکز بر آفریقا

علاوه بر اعضای اصلی و جدید، بریکس شبکه‌ای از کشورهای شریک ایجاد کرده و به ۹ کشور دیگر شامل الجزایر، نیجریه، اوگاندا، قزاقستان، مالزی، تایلند، ازبکستان، بلاروس و بولیوی وضعیت ویژه‌ای اعطا کرده است. عضویت نیجریه به عنوان کشور شریک در ژانویه ۲۰۲۵، نشان‌دهنده تمرکز فزاینده بریکس بر قاره آفریقا است؛ قاره‌ای غنی از منابع و پتانسیل اقتصادی. با توجه به جمعیت گسترده و نفوذ سیاسی رو به رشد نیجریه، این کشور ممکن است در سال‌های آینده به عضویت کامل بریکس درآید.

پیامدهای اقتصادی گسترش بریکس: دلارزدایی و نظم مالی جدید

گسترش بریکس پیامدهای اقتصادی قابل توجهی دارد. اعضای این بلوک اکنون سهم عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند و بیش از نیمی از جمعیت جهان را نمایندگی می‌کنند. با گسترش عضویت، بریکس خود را به عنوان جایگزینی جامع‌تر و قدرتمندتر برای موسسات مالی تحت هدایت غرب مطرح می‌کند. کشورهای عضو به طور فزاینده‌ای علاقه‌مند به کاهش وابستگی به دلار آمریکا، بررسی سیستم‌های پرداخت جایگزین و تقویت روابط تجاری درون گروه هستند.

تلاش‌ها برای کاهش وابستگی به دلار، یا همان «دلارزدایی»، از اولویت‌های اصلی کشورهای بریکس بوده است. در اکتبر ۲۰۲۴، در نشست بریکس در کازان روسیه، اعضا درباره توسعه «بریکس پی»، یک سیستم پیام‌رسانی پرداخت غیرمتمرکز که هدف آن تسهیل تراکنش‌ها با ارزهای محلی است، بحث کردند. این ابتکار با هدف کاهش وابستگی به دلار در تجارت بین‌المللی انجام شد.

همزمان با این تلاش‌ها، بانک‌های مرکزی در سراسر جهان میزان ذخایر طلای خود را به عنوان یک راهکار حفاظتی در برابر دلار افزایش داده‌اند. در سال ۲۰۲۴، بانک‌های مرکزی به طور جمعی ۱۰۴۵ متریک تن به ذخایر طلای جهانی اضافه کردند که این سومین سال متوالی بود که میزان خرید سالانه از ۱۰۰۰ تن فراتر رفت. این روند انباشت طلا با استراتژی بریکس برای متنوع‌سازی ذخایر و کاهش وابستگی به دلار آمریکا همسو است.

سناریوی «برتون وودز ۳» و تغییرات ژئوپلیتیکی

این تحولات، سناریوی «برتون وودز ۳» را تقویت می‌کند که نظم مالی جدیدی را پیش‌بینی می‌کند که بر اساس ارزهای مبتنی بر کالاها و کاهش تسلط دلار شکل می‌گیرد. سه عامل این اتفاق را تقویت می‌کند:

تنوع ذخایر: کشورهای بریکس و سایر کشورها به طور فعال ذخایر طلای خود را افزایش می‌دهند که نشان‌دهنده تغییر به سمت دارایی‌های مبتنی بر کالاها و دور شدن از ذخایر وابسته به دلار است.
سیستم‌های پرداخت جایگزین: ایجاد سیستم «بریکس پی» نمونه‌ای از تلاش‌ها برای ایجاد زیرساخت‌های مالی است که از سیستم‌های سنتی مبتنی بر دلار عبور کرده و تجارت را با ارزهای محلی تسهیل می‌کند.
تغییرات ژئوپلیتیکی: گسترش بریکس برای پوشش اقتصادهای متنوع نشان‌دهنده حرکت جمعی به سمت جهانی چندقطبی است که یک‌جانبه‌گرایی دلار را به چالش می‌کشد.
از نظر ژئوپلیتیکی، ترکیب جدید بریکس نمایانگر تغییری گسترده‌تر به سمت چندقطبی بودن است. ورود کشورهای غنی از نفت مانند امارات متحده عربی و ایران به بریکس می‌تواند بازارهای انرژی را تغییر دهد، در حالی که حضور رو به رشد کشورهای آفریقایی و آسیایی در بریکس به این سازمان جایگاهی قوی‌تر در مناطقی که به طور سنتی تحت تأثیر قدرت‌های غربی بودند، می‌بخشد. کشورهایی مانند هند و چین که اغلب برای نفوذ منطقه‌ای رقابت می‌کنند، اکنون باید در گروهی گسترده‌تر تعامل کنند و همکاری را با منافع ملی خود متعادل سازند.

چالش‌ها و آینده بریکس

بریکس با وجود جاه‌طلبی‌هایش، در متحد کردن اعضای متنوع خود با چالش‌هایی روبرو است. با توجه به تفاوت‌های اقتصادی و سیاسی قابل توجه بین اعضا، دستیابی به اجماع درباره مسائل کلیدی سیاست‌گذاری دشوار باقی می‌ماند. در حالی که کشورهایی مانند چین و روسیه طرفدار یک بریکس قوی‌تر و هماهنگ‌تر هستند، کشورهای دیگری مانند برزیل و هند یک اتحاد اقتصادی انعطاف‌پذیرتر را ترجیح می‌دهند که روابط سنتی دیپلماتیک آنها با غرب را به چالش نکشد. موفقیت بلندمدت این گروه به توانایی آن در ایجاد توازن میان این منافع رقابتی بستگی دارد، در حالی که اهداف اقتصادی و سیاسی گسترده‌تر خود را نیز دنبال می‌کند.

عضویت ایران ممکن است بر روابط این بلوک با کشورهای غربی تأثیر بگذارد و به تغییرات در تعاملات دیپلماتیک و اقتصادی منجر شود. مشارکت امارات در بریکس نیز می‌تواند این کشور را وادار به بازنگری در مشارکت‌های استراتژیک خود کند.

در آینده، انتظار می‌رود بریکس به گسترش نفوذ خود از طریق مشارکت‌های اقتصادی بیشتر و توافقات تجاری جدید ادامه دهد. امکان معرفی یک ارز مشترک یا سیستم پرداخت دیجیتال همچنان موضوع بحث است، به ویژه در میان کشورهایی که به دنبال کاهش وابستگی به دلار هستند. با تغییر چشم‌انداز اقتصادی جهانی، بریکس نقش فزاینده‌ای در شکل دادن به تجارت بین‌المللی، امور مالی و دیپلماسی ایفا خواهد کرد. اینکه آیا این بلوک قادر خواهد بود تسلط اقتصادی غرب را به چالش بکشد، هنوز مشخص نیست، اما گسترش سریع آن نشان می‌دهد که نفوذش همچنان در حال افزایش است.

گسترش اخیر بریکس که اکنون شامل کشورهایی مانند مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی است، سؤالاتی را درباره تأثیر بالقوه آن بر اتحادهای موجود مانند ناتو و سازمان کشورهای آمریکایی مطرح کرده است. ورود این کشورها به بریکس، پویایی‌های جدیدی را ایجاد می‌کند که می‌تواند تغییراتی در توازن ژئوپلیتیکی جهانی به وجود آورد. این تحولات نشان‌دهنده تعامل پیچیده میان اتحادهای در حال ظهور و ائتلاف‌های سنتی، و بازتابی از ماهیت در حال تحول ساختارهای قدرت جهانی است.

اما آیا در نهایت فرصت‌ها و چالش‌های دیگری با گسترش بریکس برای کشورهای عضو و نظام بین‌الملل ایجاد خواهد شد؟