بررسی سیر ترجمه فارسی قرآن کریم پس از انقلاب اسلامی
در نشستی تخصصی پیرامون سیر تحول ترجمه قرآن کریم در ایران، استادولی به بررسی و تحلیل ترجمه‌های شاخص، به‌ویژه در سده‌های چهاردهم و پانزدهم هجری قمری پرداخت و نقاط عطف این حوزه را تشریح کرد. این گفتمان، افق‌های جدیدی را در فهم چگونگی ارتباط مخاطب فارسی‌زبان با کلام وحی در دوران معاصر روشن ساخت.
استادولی در آغاز سخنان خود، به اهمیت بررسی ترجمه‌های قرآن در قرون اخیر، یعنی سده‌های چهاردهم و پانزدهم هجری قمری، اشاره کرد. وی اظهار داشت: “کتاب‌های متعددی در باب تاریخ ترجمه قرآن و تطور آن به رشته تحریر درآمده است، اما تمرکز ما بر دورانی است که به ما نزدیک‌تر است و شاهد تحولات چشمگیری در این عرصه بوده‌ایم.”
ایشان در ادامه به دو ترجمه برجسته پیش از انقلاب اسلامی اشاره کرد که هر یک به دلایلی مورد توجه قرار گرفتند: ترجمه مرحوم مهدی الهی قمشه‌ای و ترجمه ابوالقاسم پاینده. در مورد ترجمه الهی قمشه‌ای، استاد ولی دو عامل کلیدی را در محبوبیت گسترده آن دخیل دانست: “نخست، روانی و سادگی متن ترجمه بود که آن را برای عموم مردم قابل فهم می‌ساخت. دومین دلیل، جنبه اقتصادی داشت؛ چرا که مرحوم قمشه‌ای از ناشران حق‌التألیف دریافت نمی‌کردند و این امر موجب می‌شد ترجمه ایشان با قیمت مناسب‌تری به دست مردم برسد و در تیراژ وسیع‌تری منتشر شود.” ترجمه پاینده نیز با نثر خاص خود، جایگاه ویژه‌ای در میان ترجمه‌های آن دوره داشت و به عنوان نمونه‌ای دیگر از تلاش‌ها برای برگردان کلام الهی به فارسی مطرح بود. این دو اثر، هرچند با رویکردهای متفاوت، نقش مهمی در آشنایی جامعه فارسی‌زبان با مفاهیم قرآن ایفا کردند و زمینه‌ساز تلاش‌های بعدی در این حوزه شدند.
انقلاب اسلامی و طلیعه عصری نوین در ترجمه قرآن
استادولی با تأکید بر دگرگونی‌های پس از انقلاب اسلامی، بیان کرد: “پس از پیروزی انقلاب، شاهد یک تحول بنیادین و جهش قابل توجه در عرصه ترجمه قرآن بودیم.” این تحول، هم از نظر کمی و هم کیفی، چشمگیر بود و فصلی نو در تاریخ ترجمه‌های فارسی قرآن کریم گشود.
نخستین نمونه بارز این تحول، ترجمه دکتر سید جلال‌الدین مجتبوی بود که به دلیل ویژگی‌های علمی و دقت نظر، موفق به کسب عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد. استاد ولی در این باره توضیح داد: “ترجمه دکتر مجتبوی از آن جهت علمی‌تر و دقیق‌تر بود که مترجم در آن به تفاسیر معتبر و متعدد رجوع کرده بود و صرفاً به برگردان لفظی اکتفا نکرده بود.” این رویکرد، سطح ترجمه‌های قرآن را ارتقا بخشید و معیار جدیدی برای آثار بعدی ایجاد کرد.
ترجمه آیت‌الله علی مشکینی نیز از دیگر ترجمه‌های موفق و تأثیرگذار این دوره به شمار می‌رود. استاد ولی سبک خاص آیت‌الله مشکینی را چنین توصیف کرد: “شیوه ایشان در ترجمه این بود که اگر یک واژه قرآنی دارای چندین معنای محتمل بود، ایشان سعی می‌کردند این معانی مختلف را در متن ترجمه منعکس کنند تا خواننده با گستره معنایی واژه آشنا شود.” این روش، به فهم عمیق‌تر آیات کمک شایانی می‌کرد.
در ادامه، به نام‌های دیگری در این عرصه اشاره شد که هر یک سهم بسزایی در غنای ترجمه‌های پس از انقلاب داشتند. ترجمه‌هایی چون آثار بهاءالدین خرمشاهی، محمد مهدی فولادوند، احمد آرام، و همچنین ترجمه تفسیری کهن ابوالفتوح رازی که به دلیل نثر ادبی و روان خود همواره مورد توجه بوده است، از این جمله‌اند. این تنوع در رویکردها و سبک‌ها، نشان از پویایی و رشد این حوزه در دوران جدید دارد.
رشد کمی و کیفی و ضرورت نظارت
استاد ولی با اشاره به رشد چشمگیر تعداد ترجمه‌های قرآن پس از انقلاب، افزود: “بحمدالله، این رشد کمی با نظارت‌هایی نیز همراه بوده است که امری ضروری و حیاتی برای حفظ دقت و امانت در برگردان کلام الهی است.” این نظارت‌ها به ارتقای کیفیت ترجمه‌ها و جلوگیری از انتشار آثار ضعیف یا مغلوط کمک می‌کند. وی همچنین به یک دستاورد دیگر در حوزه کتابت قرآن اشاره کرد و گفت: “در حال حاضر، هفتاد قرآن با خطاطی و خوشنویسی جدید در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد که نشان‌دهنده توجه به جنبه‌های هنری و بصری در ارائه کلام وحی نیز هست.”
ایشان به تاریخ انتشار برخی ترجمه‌های موفق اشاره کرد: “ترجمه دکتر مجتبوی در سال ۱۳۷۲ و ترجمه استاد فولادوند در سال ۱۳۷۳ منتشر شدند که هر دو از ترجمه‌های بسیار خوب و مورد استقبال هستند. ترجمه استاد فولادوند به دلیل روانی و دقت، بارها تجدید چاپ شده است.” با این حال، استاد ولی به نکته‌ای قابل تأمل نیز اشاره کرد: “متأسفانه، گاهی مشاهده می‌شود که ناشران در چاپ‌های متعدد برخی ترجمه‌های پرمخاطب، بدون هماهنگی با مترجم یا بدون دقت کافی، دست به تغییراتی در متن می‌زنند که این امر می‌تواند به اصالت و دقت ترجمه لطمه وارد کند.”
معادل‌یابی فارسی و توجه به مخاطب خاص
ترجمه استاد سید علی موسوی گرمارودی که در سال ۱۳۸۳ منتشر شد، نمونه دیگری از تلاش‌های ارزنده در این زمینه است. استاد ولی با تمجید از تسلط استاد گرمارودی بر زبان فارسی، گفت: “ایشان که از اساتید مسلم زبان و ادبیات فارسی هستند، در ترجمه خود سعی بلیغی در استفاده از معادل‌های دقیق و زیبای فارسی داشته‌اند.” این رویکرد به غنای زبان فارسی و ارائه ترجمه‌ای شیوا و دلنشین کمک کرده است.
ترجمه استاد عبدالکریم بهرام‌پور نیز از جمله آثاری است که مورد توجه قرار گرفته و خوانندگان خاص خود را دارد. همچنین، ترجمه استاد شیخ حسین انصاریان که در سال ۱۳۸۳ منتشر شد، با نثری روان و قابل فهم، به طیف وسیعی از مخاطبان عرضه شده است.
استاد ولی به ترجمه استاد طاهری قزوینی نیز اشاره کرد که مخاطبان خاصی، به‌ویژه در میان طلاب و دانشجویان علوم دینی، از آن بهره می‌بردند. وی این ترجمه را “روان و نسبتاً دقیق” توصیف کرد و افزود: “ایشان از نخستین کسانی بودند که در ترجمه قرآن از پاورقی برای ارائه توضیحات بیشتر و رفع ابهامات احتمالی استفاده کردند.”
در مورد ترجمه استاد بهاءالدین خرمشاهی، ضمن تأیید کیفیت بالای آن، به یک نکته عملی اشاره شد: “ترجمه ایشان از نظر محتوایی و ادبی بسیار خوب بود، اما به دلیل حجم نسبتاً بزرگ و قطع کتاب، شاید برای استفاده روزمره در مساجد و اماکن عمومی چندان مناسب نبود.”
ترجمه‌های اهل سنت و ترجمه‌های تحت‌اللفظی
استاد ولی به تلاش‌های مترجمان اهل سنت نیز اشاره کرد و از ترجمه دکتر محمدصادق خرمدل نام برد که در سال ۱۳۷۰ شمسی همراه با خلاصه‌ای از تفسیر منتشر شد و مورد استقبال قرار گرفت. این امر نشان‌دهنده مشارکت فعال جامعه اهل سنت ایران در امر خطیر ترجمه قرآن است.
در بخش دیگری از سخنان خود، ایشان به ترجمه‌های تحت‌اللفظی اشاره کرد و گفت: “ترجمه مرحوم عبدالمحمد آیتی (که در متن اصلی به اشتباه معزی ذکر شده، معزی مترجم دیگری است) و ترجمه شیخ الهند که توسط دکتر عبدالودود کوشا بازترجمانی و به‌روزرسانی شده است، از جمله ترجمه‌هایی هستند که تلاش دارند ساختار جمله و ترتیب کلمات را تا حد امکان به متن اصلی عربی نزدیک نگه دارند.” این گونه ترجمه‌ها برای مطالعات تطبیقی و زبان‌شناختی مفید هستند.
تأکید بر فهم قرآن در کنار تلاوت
استاد ولی در پایان سخنان خود با تأکید بر اهمیت فهم معانی قرآن، اظهار داشت: “امیدواریم همان‌طور که به تلاوت و قرائت قرآن اهمیت داده می‌شود، به خواندن و درک ترجمه آن نیز توجه ویژه‌ای صورت گیرد. مقام معظم رهبری نیز همواره تأکید داشته‌اند که انس با قرآن باید همراه با فهم و تدبر در آیات آن باشد.”
جهش در کمیت و استقبال از نوآوری
در بخش دیگری از این نشست، دکتر کریم دولتی به تحلیل آماری رشد ترجمه‌ها پرداخت و گفت: “دهه هشتاد شمسی شاهد یک جهش قابل توجه در کمیت ترجمه‌های قرآن بودیم و این روند رو به رشد در دهه آغازین ۱۴۰۰ شمسی نیز ادامه یافته است.” وی افزود: “تجربه من نشان می‌دهد که اگر ترجمه‌های جدید با شکل و شمایل متفاوت، و حتی با رویکردهای نوآورانه در ارائه و صفحه‌آرایی، عرضه شوند، همچنان مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گیرند.” این نکته بیانگر ظرفیت بالای جامعه برای پذیرش تلاش‌های جدید در عرصه ترجمه و فهم قرآن است و نشان می‌دهد که مسیر نوآوری در این حوزه همچنان باز است.
گفتنی است، سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم از پانزدهم تا بیست و ششم اسفندماه، همه روزه از ساعت ۱۶ تا ۲۳ و در روزهای تعطیل از ساعت ۱۴ تا ۲۳ در مصلای امام خمینی(ره) تهران میزبان علاقه‌مندان به کلام وحی خواهد بود. این نمایشگاه فرصتی مغتنم برای آشنایی با آخرین دستاوردهای حوزه نشر و ترجمه قرآن کریم و همچنین شرکت در برنامه‌های متنوع فرهنگی و قرآنی است.
هیچ دیدگاهی درج نشده - اولین نفر باشید