اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۳؛ چشم‌انداز رشد در میانه تحریم‌ها و چالش‌های ساختاری

به گزارش خبرنگار اقتصادی تجارگستران ، سال ۱۴۰۳ برای اقتصاد ایران سالی پر از چالش‌های ریشه‌دار و در عین حال تلاش برای یافتن مسیرهای رشد در فضایی متأثر از محدودیت‌های خارجی، به‌ویژه تحریم‌های بین‌المللی، بود. بررسی عملکرد اقتصاد کشور در این دوره نشان می‌دهد که دستیابی به رشد پایدار و فراگیر همچنان تحت تأثیر عوامل متعددی قرار داشت که چشم‌انداز آینده را با ابهاماتی همراه می‌ساخت. تحلیل این که اقتصاد ایران در سایه سنگین تحریم‌ها چگونه توانست یا نتوانست به اهداف رشد خود دست یابد، نیازمند کالبدشکافی نقش بخش‌های مختلف و تأثیر مستقیم و غیرمستقیم محدودیت‌های خارجی بر آن‌هاست.

نقش محوری درآمدهای نفتی در تراز اقتصادی ۱۴۰۳

یکی از اصلی‌ترین موتورهای رشد اقتصادی در ایران، به‌طور سنتی، درآمدهای نفتی بوده است. در سال ۱۴۰۳ نیز، وضعیت تولید و صادرات نفت نقش محوری در عملکرد کلی اقتصاد ایفا کرد. با وجود تحریم‌های نفتی که هدفشان به صفر رساندن صادرات نفت ایران است، کشور با استفاده از روش‌ها و مسیرهای جایگزین تلاش کرد تا سطح صادرات نفت خود را حفظ کرده و حتی در مقاطعی افزایش دهد. موفقیت در این زمینه، هرچند با هزینه‌ها و پیچیدگی‌های عملیاتی همراه بود، اما توانست بخشی از درآمدهای ارزی مورد نیاز دولت را تأمین کرده و امکان تخصیص منابع برای بودجه جاری و طرح‌های عمرانی را فراهم سازد. رشد ناشی از افزایش تولید و صادرات نفت می‌تواند به صورت آماری رشد اقتصادی را بالا نشان دهد، اما این نوع رشد، که به شدت به شرایط خارجی و امکان دور زدن تحریم‌ها وابسته است، لزوماً به معنای بهبود وضعیت معیشت مردم یا توسعه پایدار بخش‌های مولد نیست. اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، حتی در شرایط تحریم، اقتصاد را در برابر شوک‌های خارجی آسیب‌پذیر نگه می‌دارد و مانع از توسعه متوازن می‌شود.

در کنار بخش نفتی، وضعیت بخش غیرنفتی اقتصاد در سال ۱۴۰۳ تصویر پیچیده‌تری را به نمایش می‌گذارد. بخش غیرنفتی شامل صنایع، کشاورزی، خدمات و سایر فعالیت‌های تولیدی و تجاری است که کمتر به طور مستقیم هدف تحریم‌های نفتی قرار می‌گیرند، اما به شدت از پیامدهای آن‌ها تأثیر می‌پذیرند. محدودیت‌های بانکی و مالی ناشی از تحریم‌ها، دسترسی فعالان اقتصادی به منابع مالی بین‌المللی، انتقال پول، واردات مواد اولیه و تجهیزات، و همچنین صادرات محصولات غیرنفتی را با دشواری‌های جدی روبرو می‌سازد. در سال ۱۴۰۳، تولیدکنندگان در بسیاری از بخش‌ها با چالش‌هایی مانند کمبود نقدینگی، هزینه‌های بالای تأمین مالی، مشکلات واردات ماشین‌آلات و قطعات یدکی، و موانع بر سر راه صادرات مواجه بودند. این مسائل می‌تواند منجر به کاهش ظرفیت تولید، افزایش قیمت تمام شده و کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای جهانی شود.

چشم‌انداز رشد در ۱۴۰۳؛ آمارهای نفتی و واقعیت‌های غیرنفتی

با این حال، در شرایط تحریم، فرصت‌هایی نیز برای بخش غیرنفتی مطرح می‌شود، هرچند این فرصت‌ها بیشتر در راستای “تاب‌آوری” و “اقتصاد مقاومتی” تعریف می‌شوند تا رشد جهشی. افزایش هزینه‌های واردات و محدودیت‌ها می‌تواند انگیزه‌ای برای توسعه تولید داخلی و جایگزینی واردات در برخی کالاها ایجاد کند. همچنین، تمرکز بر توسعه تجارت با کشورهای همسایه و شرکای تجاری که کمتر تحت تأثیر مستقیم تحریم‌های آمریکا قرار دارند، می‌تواند راهکاری برای افزایش صادرات غیرنفتی باشد. در سال ۱۴۰۳ نیز تلاش‌هایی در این زمینه‌ها صورت گرفت، اما موفقیت در آن‌ها نیازمند رفع موانع داخلی تولید، بهبود فضای کسب‌وکار و توسعه زیرساخت‌های تجاری با این کشورها بود.

تأثیر محدودیت‌های خارجی بر تولید و تجارت در سال ۱۴۰۳ تنها به مسائل مالی و تأمین مواد اولیه محدود نمی‌شد. عدم دسترسی به فناوری‌های روز، مشکلات در انتقال دانش فنی، و محدودیت در همکاری با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نیز بر توان رقابتی صنایع و امکان نوسازی خطوط تولید تأثیر منفی می‌گذاشت. در بخش تجارت، علاوه بر مشکلات انتقال پول، مسائل مربوط به حمل و نقل، بیمه و استانداردها نیز صادرات غیرنفتی را با چالش مواجه می‌کرد.

در مجموع، رشد اقتصادی ایران در سال ۱۴۰۳، در صورت تحقق، به احتمال زیاد بیش از هر چیز متأثر از عملکرد بخش نفت و تلاش برای حفظ سطح صادرات درآمدهای نفتی بود. بخش غیرنفتی با وجود پتانسیل‌ها و تلاش‌هایی برای افزایش تولید داخلی و توسعه بازارهای منطقه‌ای، همچنان با چالش‌های ساختاری عمیق و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها دست و پنجه نرم می‌کرد. دستیابی به رشد پایدار، فراگیر و تاب‌آور در سال‌های آتی نیازمند تمرکز بر اصلاحات ساختاری در داخل، بهبود فضای کسب‌وکار، کاهش اتکا به درآمدهای نفتی و تلاش دیپلماتیک برای کاهش تأثیر تحریم‌ها بر تعاملات اقتصادی بین‌المللی خواهد بود. سال ۱۴۰۳ نشان داد که اقتصاد ایران در برابر فشارها تا حدی مقاوم است، اما برای رسیدن به نقطه مطلوب رشد و رفاه، راهی دشوار و پرچالش در پیش دارد.